भारतीय स्वतंत्रता-संग्राम में 1857 व गदर-लहर दो महत्त्वपूर्ण सशस्त्र विद्रोह रहे हैं। दिलचस्प बात ये है कि दोंनों में हरियाणा क्षेत्र की उल्लेखनीय भूमिका रही है। सिंगापुर में गदर लहर की प्रेरणा से ’15 फरवरी 1915 को पांचवीं लाईट पलटन’ द्वारा विद्रोह किया गया। इस विद्रोह को कुचल दिया गया। गिरफ्तार किए गए 41 शूरवीरों को गोली मारकर शहीद कर दिया गया। तीन को फांसी दी गई और अनेकों को उम्र कैद और अन्य सख्त सजाएं सुनाई गईं। वरियाम सिंह संधू ने नौ दशकों से गुमनाम रहने वाले उन शहीदों/शूरवीरों की सूची प्रस्तुत की है,( अनुवाद रामपाल, गार्गी प्रकाशन) जिसे हम यहां प्रस्तुत कर रहे हैं। इस सूची में हरियाणा क्षेत्र के लोग विशेषकर मुसलमान काफी संख्या में हैँ। यह सूची इस आम धारणा पर पुनर्विचार करने के लिए प्रेरित करेगी कि स्वतंत्रता आंदोलन में हरियाणा की भूमिका अपेक्षाकृत कम रही। सं.
(क) सरेआम गोली मारी गयी
क्रम सं. | नाम | पिता जी का नाम | घर का पता | जिला |
1. | अब्दुल गनी खान | सैद खान | जाटूसाना | गुड़गांव |
2. | अब्दुल गनी खान | सैदू खान | कालूवास | जींद |
3. | अहमद खान | मक्खन खान | बुरटाना | हिसार |
4. | इनायत बाली | मोहन खान | — | |
5. | इब्राहिम | नाजर खान | जमालपुर | हिसार |
6. | इब्राहिम | छैलू जाट | तुरानी | रोहतक |
7. | इम्तियाज अली | गुलाम रसूल खान | — | |
8. | इस्माईल | मक्खन खान | बैन्सी | रोहतक |
9. | उमराओ अली | मक्खन खान पठान | करमपुर | गुड़गांव |
10. | गफ्फार अली खान | हाकिम खान | पाटेन | हिसार |
11. | चिश्ती खान | मुस्सल खान | किरावड | हिसार |
12. | जमालुदीन | बख्श खान | जटौली | गुड़गांव |
13. | डुंडे खान खान | मोहम्मद खान | बाजपुर | गुड़गांव |
14. | ताज मोहम्मद खान | गुलाम मोहम्मद खान | बनियानी | रोहतक |
15. | नत्थ खान | दारी खान | कुसिनी | मुजफ्फरपुर |
16. | नवाब खान | हैदर खान | तुसानी | हिसार |
17. | नियाज मोहम्मद अली | अकबर खान | कन्हौड़ | रोहतक |
18. | निशान अली खान | मजहर खान | रोड़ | करनाल |
19. | नूर मोहम्मद | मक्खन लाल | जाटूसाना | गुड़गांव |
20. | फजल अली | कबीरा खान | चांग | हिसार |
21. | फिरोज खान | अल्लादित्ता खान | खेड़ी नांगल | |
22. | फैज मोहम्मद | रहीमअली खान | समा | गोपालपुर |
23. | बशारत अली | रनमस्त खान | बल्लिया अली | हिसार |
24. | बकर अली | उमेद खान | गजराम | हिसार |
25. | भूरे खान | फैज खान | राजपूत परतल | नाभा |
26. | मुंशी खान | मजहर खान | जमालपुर | हिसार |
27. | मुराद अली खान | करम अली खान | जमालपुर | हिसार |
28. | मोहम्मद बख्श | जान मोहम्मद खान | जमालपुर | हिसार |
29. | रसूल अली | — | — | |
30. | रहमत अली | लखमीर खान | झोबड़ी | रोहतक |
31. | रहीम दाद | गफ्फार खान | चन्ही | हिसार |
32. | रुकुन-ऊ-दीन | फारिक खान | जाट कनी | रोहतक |
33. | लाल खान | करीम बख्श | चौहान गुजरानी | हिसार |
34. | सैयद मोहम्मद | लश्करी खान | बैयाली | हिसार |
35. | रफी मोहम्मद | अमर अली खान | चौहान | जाटूसाना |
36. | सम्मद खान | सहजाद खान | चौधरीवास | |
37. | शमसुद्दीन खान -5 | बनियानी | रोहतक | |
38. | सुलेमान खान | रसूल खान | बलनाली | हिसार |
39. | सुलेमान खान | इमानुदीन खान | गढ़ी | रोहतक |
40. | सुलेमान खान | मेहबूद खान | कहनौड़ | रोहतक |
41. | हाकिम अली | — | — |
फांसी
1. | मोमन अस्ता खान | बस | पटियाला | ||
2. | रफी मोहम्मद | नवाब अली खान | कलानौर | रोहतक | |
3. | शामुदीन | मनिउदीन | मेहम | रोहतक |
(फाइल नं. 1916 कॉन्फिडेन्सियल नं. 18/1916 होम 1917 पोलिटिकल ए, नवम्बर.75) पी.ए. सेक्शन आरकाइव्स आफ इंडिया, न्यू देहली फाइल नं. 76 (मैनुस्क्रिन्ट-हिन्दी), पृष्ठ 12-14, स्रोत-प्रो. फूल चंद जैन
कैद की सजा
जिन 44 सैनिकों की सूची ऊपर दी गई है, उनको मौत की सजा सुनाई गई। बाकी जिनका कोर्ट मार्शल हुआ, उन्हें अलग-अलग कैद की सजा दी गई। जिनमें सभी मामलों में बामशक्कत कैद हुई। ये सजाएं 16 मार्च 1915 को सुनायी गई और उसके बाद मैजिस्ट्रेट ने 23 मार्च 1915 को उनका तबादला अलग-अलग जेलों में करने का हुक्म दिया। इनमें से 50 को हजारीबाग (तब बिहार में और आजकल झारखंड में) जेल भेजा गया और बाकी को मुजफ्फर (बिहार) और दूसरी जेलों में भेजा गया।
क्र. सं. | नाम | पिता का नाम | घर का पता | ||
1. | मुबारक अली खान | करम अली खान | चौधरीवास | अड़ाह | |
2. | जाफर अली खान | युसुफ खान | कहनौड़ | रोहतक दरभंगा | |
3. | उमाराओ अली मक्खन | (मुबारक अली खान) | जमालपुर | हिसार | |
4. | अलिदाद खान | सिकंदर खान चौहान | निगाना | हिसार | |
5. | जहूरली खान | उमाओ अली चौहान | किरावड़ | हिसार | |
6. | हिमायत अली खान | फैज मोहम्मद खान | जाटूसाना | गुड़गांव | |
7. | दीदारा | रहीमअली खान | परतल | नाभा | |
8. | जफर अली खान | रहीमअली खान | खतौली | गुड़गांव | |
9. | अब्दुल गफार | अब्दुल्ला खान | परतल | नाभा स्टेट | |
10. | शेर मोहम्मद खान | गफूर खान | नंगला | गुड़गांव | |
11. | फूल खान | करीम बख्श खान | मटसाना | ||
12. | वली मोहम्मद खान | नियाज मोहम्मद | जाटूसाना | गुड़गांव | |
13. | मखमूल | अलीबख्श खान | नंगला | गोपालपुर | |
14. | मुजफ्फर खान | सिकंदर खान | जाटूसाना | गुड़गांव | |
15. | हाकिम अली | मरदान खान | सुरगांव | अलवर | |
16. | रहीम दाद | समदल खान | जाटूसाना | गुड़गांव | |
17. | फरीद बख्श | शहजादा शोरी | पटियाला | ||
18. | जमालुदीन | खण्डे खान | हिसार | ||
19. | नसरा खान | कमरदी खान | उरानी कलां | करनाल | |
20. | नजरा खान | कमूरदीन खान | उराना खुर्द | करनाल | |
21. | जलाल खान | शबजाद खान | बरसल | करनाल | |
22. | दोस्त मोहम्मद खान | गुलाम अली खान | बनियानी | रोहतक | |
23. | मनअवर-अली-खान | मकमूल | गोधा | रोहतक | |
24. | फतेह मोहम्मद खान | जहांगीर खान | बलियाली | हिसार | |
25. | गफूर खान | जीवन खान | बलियाली | हिसार | |
26. | शफी मोहम्मद खान | कलीमउल्ला खान | कहनौर | रोहतक | |
27. | शेखावत खान गुलाम | रसूल खान | बलियाली | हिसार | |
28. | असगर खान | अल्ला बख्श खान | सतीरा | हिसार | |
29. | शेर मोहम्मद | अल्ला दाद खान | जाटूसाना | गुड़गांव | |
30. | करीमुदीन खान | इमाम अली खान | परतल | नाभा | |
31. | खुदा बख्श खान | मखु खान | दोना कलां | हिसार | |
32. | नूर मोहम्मद खान | सैदू खान | खेड़ी | रोहतक | |
33. | दोसत मोहम्मद खान | दीदार बख्श खान | कहनौर | रोहतक | |
34. | फैज मोहम्मद खान | नवाब अली खान | रटोरा | हिसार | |
35. | मोहम्मद रशीद खान | शमशेर खान | खेड़ी | गुडग़ांव | |
36. | अली मोहम्मद खान | अशरफ खान | खतौली | गुड़गांव | |
37. | नूर मोहम्मद खान | गुलराम हुसैन | खबासा | हिसार | |
38. | अब्दुल गफ्फार खान | लखमीर खान | हाजीपुर | हिसार | |
39. | दोस्त मोहम्मद खान | उमदा खान | जमालपुर | हिसार | |
40. | अरशद खान | अहमद खान | चूहड़ | गुड़गांव | |
41. | शफी मोहम्मद खान | महबूब अली खान | खेड़ी मंगल | गुड़गांव | |
42. | फजल अजीम खान | अबदुल्ला खान | बलियाली | हिसार | |
43. | अब्दुल खान | नजहर खान | बलियाली | हिसार | |
44. | सिलारू खान | मीर बख्श | जमालपुर | हिसार | |
45. | महफूज अली | गुलाम रसूल खान | बलियाली | हिसार | |
46. | मोहम्मद खान | रसूल्ला खान | बलियाली | रोहतक | |
47. | अल्लाह बख्श | अबदुल खान | रसधान | अलवर | |
48. | कासिम अली | इमाम अली खान | खतौली | गुड़गांव | |
49. | जान मोहम्मद | नबी खान | खानेकी | हिसार | |
50. | हाशिम अली खान | अरशद खान | कलानौर | रोहतक | |
51. | ताज मोहम्मद | सूजावल खान — | |||
52. | जान मोहम्मद | मौला बख्श — | |||
53. | मजहर खान | किनला खान | चांग | हिसार | |
54. | ताज मोहम्मद | सफदर खान | खानिक | हिसार | |
55. | मकसूद | फयाज खान | धूलकोट | गुड़गांव | |
56. | जफर अली खान | करीब बख्श खान | कालुवास | जींद | |
57. | फजल अली | सिपाही खान | खाग | हिसार | |
58. | नियाज मोहम्मद खान | मसकीन खान | चांदी | रोहतक | |
59. | करम खान | मरदान खान | निगाना | रोहतक | |
60. | चिशती खान | मरदान खान | चांदी | रोहतक | |
61. | इमामुदीन खान | मुश्ताक खान | नागल | रोहतक | |
62. | मरदान खान | नौरंग खान | परतल | नाभा | |
63. | नूर मोहम्मद | कलंदर खान | जाटूसाना | रोहतक | |
बीस साल के कालापानी की सजा-9 | |||||
64. | मुबारक अली | खूब अली खान | जाटूसाना | गुड़गांव | |
65. | सुलेमान खान | मो. इसमाईल खान | फतेह कपूरवा | ||
66. | गफ्फार खान | करीब बख्श खान | पाटन | हिसार | |
67. | मुघाली खान | महबूब खान | बलियाली | हिसार | |
68. | नजर मोहम्मद खान | दोस्त मोहम्मद खान | तलाई | रोहतक | |
69. | मज्सद खान | बलिदाद खान | सिवानी | हिसार | |
70. | नजर मोहम्मद खान | — | परकाल | गुड़गांव | |
71. | फतेह मोहम्मद खान | नियाज मोहम्मद खान | बनियानी | रोहतक | |
72. | नजर अली खान | जमारदी खान | चाग | हिसार | |
पंद्रह साल के लिए कालापानी की सजा-25 | |||||
73. | भूरे खान | नबी बख्श खान | दागकिला | हिसार | |
74. | चांद खान | अहमद खान चौहान | दागकिला | हिसार | |
75. | करीब बख्श | अशरफ खान | शिवानी | हिसार | |
76. | काले खान | मोहम्मद यार खान | तिलाया | बरेली | |
77. | अबदुल खान | रुकान खान | गोपालपुर | गुड़गांव | |
78. | अबदुल गफ्फार खान | नियाज मोहम्मद खान | गुड़गांव | ||
79. | अलादीन खान | सिकंदर खान | जाटूसाना | गुड़गांव | |
80. | रमजान इंदु | नौरंगपुर | रोहतक | ||
81. | निहाल भुरू | दिधाल | रोहतक | ||
82. | कबूल मिराली | नौरंगपुर | रोहतक | ||
83. | वाहिद अली खान | फायल मोहम्मद खान | जकबोला | रोहतक | |
84. | अता-मोहम्मद खान | फायज मोहम्मद खान | जकबोला | रोहतक | |
85. | शेर मोहम्मद | तलवार खान | चांच | रोहतक | |
86. | ताज मोहम्मद | अहमद खान | खनिक | हिसार | |
87. | बरकत निवाद | अली खान | जमालपुर | हिसार | |
88. | भूरा | नूर मोहम्मद खान | परतल | नाभा | |
89. | हिमायत अली खान | नवाब अली खान | किराना | जींद | |
90. | रहीम दाद खान | मेहद खान | भान | रोहतक | |
91. | नाजिर खान | करीम खान | पाटन | हिसार | |
92. | बशारत खान | मरदान खान | शिवानी | हिसार | |
93. | मुंशी खान | हुसैना | गुजरानी | हिसार | |
94. | अबदुल गनी खान | जान मोहम्मद खान | जमालपुर हिसार | ||
95. | रहमतुल्ला खान | जमरादीन खान | चांग | हिसार | |
96. | कुतबी खान | अशरफ खान | खतौली | गुड़गांव | |
97. | वली मोहम्मद खान | भोला खान | डांग कलां | हिसार | |
बीस साल के लिए कालापानी की सजा-34 | |||||
98. | गुलाम रसूल खान | शाह मोहम्मद पठान खान | गुरिआनी | रोहतक | |
99. | मोहम्मद अली | अली बख्श राजपूत खान | निगारा | रोहतक | |
100. | रमजान | मीरला जाट | परूंडा | रोहतक | |
101. | मन्जूर | अहमद खान | इजाज मोहम्मदखान | ||
102. | सुभान खान | हुसैन खान | तितरां | सहारपुर | |
103. | मोहम्मद सिद्दकी | काली खान | गुरिआनी | रोहतक | |
104. | जूंद बाऊ | मुरदार की झोनी | |||
105. | अबदुल रजाक खान | निजाम मोहम्मद खान | जकबाला | रोहतक | |
106. | ताज मोहम्मद खान | रहमतुल्ला खान | निगाना | रोहतक | |
107. | सुलेमान खान | रसूल खान | बनिआनी | रोहतक | |
108. | ताज मोहम्मद खान | करीम अली | बनिआनी | रोहतक | |
109. | फयाज मोहम्मद खान | महबूब खान | गुरिआनी | रोहतक | |
110. | माना | खुदा बख्श | चंदौल | रोहतक | |
111. | इनायत खान | बदलू | दीनपुर | दिल्ली | |
112. | अबदुल अली खान | सांवल | रोशनपुरा | दिल्ली | |
113. | रुकनूदीन | ढलसारा | दादू | रोहतक | |
114. | इमाम बख्श | गुलाम हुसैन खान | खणिक | हिसार | |
115. | हुसैन अली खान | बुलंद बख्श | तलवंडी | रोहतक | |
116. | अफजल खान | मुजफ्फर खान | डांशी | रोहतक | |
117. | मकसूद खान | गफूर खान | परतल | नाभा | |
118. | शेर खान | मुरादअली खान | बलिआनी | हिसार | |
119. | जब्बर खान | शमदाखा | शीशवाला | हिसार | |
120. | कुतबी मजहर खान | चांदी | रोहतक | ||
121. | फजल अली खान | करम बख्श खान | पड़तल | रोहतक | |
122. | मुराद अली खान | महताब अली खान | असंध | रोहतक | |
123. | निजाम मोहम्मद खान | मुस्तकीन खान | मुरांदी | रोहतक | |
124. | यासीम खान | अशरफ अली खान | बलिआनी | हिसार | |
125. | अल्लाह बख्श खान | जांडी खान | पाटन | हिसार | |
126. | सोहराब अली खान | नबी बख्श खान | खतौली | गुड़गांव | |
127. | तोज मोहम्मद खान | मुस्सल्लम खान | बनिआनी | रोहतक | |
128. | जफर अली खान | यूदे खान सान्याल | रोहतक | ||
129. | नियाज मोहम्मद खान | गुलाम अली खान | कहनौर | रोहतक | |
130. | नूर मोहम्मद खान | नवाब खान महम | रोहतक | ||
131. | करीम बख्श खान | नवाब अली खान | खेड़ा | हिसार | |
बीस साल के लिए कालापानी की सजा | |||||
132. | शाह मोहम्मद खान | साहबजादा खान | खंडारा | रोहतक | |
133. | इनायत अली खान | गमीं खान | ताला | रोहतक | |
134. | नाजिर फैज | मोहम्मद खान | परतल | नाभा | |
135. | कुतबी खान | फैज अली खान | चाँदी | रोहतक | |
136. | फिरोज इमाम | अली खान | निगाना | रोहतक | |
137. | मोहम्मद जामिल खान | रणजीत खान | गुरिआनी | रोहतक | |
138. | मोहम्मद रजाक खान | दीदार खान | खेड़ी | गुड़गांव | |
139. | मकसूद अली खान | जमाल खान | खेड़ी | गुड़गांव | |
140. | होशियार अली खान | मुराद अली खान | बलिआनी | हिसार | |
141. | सैद मोहम्मद | नूर मोहम्मद | भट्टा तंदूवास | ||
पांच साल की बामशक्कत कैद की सजा-3 | |||||
142. | इब्राहिम खान | रहीम बख्श खान | बधावा राजपूत रतीक | करौल | |
143. | ईदी | बहारू | बिगल | रोहतक | |
144. | ख्वाजा एम.खान | फैजूदीन | गुरिआना | रोहतक | |
तीन साल की बामशक्कत कैद की सजा-2 | |||||
145. | सौदागर खान | फैज मोहम्मद खान | चांग | हिसार | |
146. | आमिर अली खान | काले खान | हिरका | पटियाला | |
दो साल की बामशक्कत कैद की सजा-9 | |||||
147. | अबदुल समद खान | सबदौल खान | जाखल | रोहतक | |
148. | जमाल समीर खान | जमालपुर | हिसार | ||
149. | रहीमुदीन कलंदर खान | जमालपुर | हिसार | ||
150. | नूर मोहम्मद खान | आमिर खान | खेड़ी | गुड़गांव | |
151. | भोपाल खान | पिंजारी खान | सिपोर | हिसार | |
152. | अबदुल सत्तार खान | गुलाम हसन खान | सबसियावास | रोहतक | |
153. | अली मोहम्मद खान | मोहम्मद अली खान | बहादुरगढ़ | रोहतक | |
154. | मोहम्मद खान फजल | अहमद खान | जखोला | रोहतक | |
155. | मोहम्मद सादिक खान | गुलाम मोहम्मद खान | झंडा नगला | सहारनपुर | |
दस साल की बामशक्कत कैद की सजा-4 | |||||
156. | नियाज मोहम्मद | फैज मोहम्मद खान | करोड़ी | रोहतक | |
157. | सुंदर-2 | मोहम्मद घरसुल | हिसार | ||
158. | रहमतुल्ला | फैज मोहम्मद | भलालवाल | लुधियाना | |
159. | इसमाईल मोहम्मद | मोहल्ला तलियाली | लुधियाना | ||
सजा कितने दिन की हुई यह पता नहीं-2 | |||||
160. | भोपाल खान | भीखा खान | सिवानी | हिसार | |
161. | नूर मोहम्मद खान | कलंदर खान | जाटूसाना | रोहतक | |
बरी किया गया-1 | |||||
162. | करीब बख्श | खुदा बख्श | कवासपुर | रोहतक |
स्रोत -स्वतंत्रता सैनिक ग्रंथ माला (हिन्दी), 19.3.2011, फूल चंद जैन, 1998, इंस्टीच्यूट ऑफ सोशल साइन्सेस, नई दिल्ली, खंड-5, पृष्ठ-110-121.
स्रोतः सं. सुभाष चंद्र, देस हरियाणा (जुलाई-अगस्त 2016), पेज-51 से 54
धन्यवाद । desharyana पहली बार इस तरह की जानकारी मिली है।